Tác Giả Phạm Long

Bách Niên Bách Vấn - 100 Câu Hỏi Về Lịch Sử Trường Mỹ Thuật Đông Dương

“Bách niên bách vấn: 100 câu hỏi về lịch sử Trường Mỹ Thuật Đông Dương” – Cuốn sách vén mở bức màn lịch sử của Trường Mỹ thuật Đông Dương.

“Bách niên bách vấn: 100 câu hỏi về lịch sử Trường Mỹ Thuật Đông Dương” là một ấn phẩm cô đọng nhưng toàn diện, góp phần vén mở bức màn lịch sử phức tạp của Trường Mỹ thuật Đông Dương (École des Beaux-Arts de l’Indochine), trong suốt quãng thời gian hoạt động 21 năm ngắn ngủi từ năm 1924 đến năm 1945.

Cuốn sách được viết bởi Tiến sĩ Phạm Long và Tiến sĩ Trần Hậu Yên Thế là hai nhà nghiên cứu đã có nhiều năm đồng hành, hợp tác trong các công trình về mỹ thuật Đông Dương. Với cấu trúc 100 câu hỏi – 100 câu trả lời, cuốn sách được chia thành bốn phần, dẫn dắt người đọc đi qua toàn bộ tiến trình hình thành, phát triển, cùng những biến động của ngôi trường này:

Phần 1- Cội Rễ (10 câu hỏi): Khám phá bối cảnh xã hội trước giai đoạn Trường Mỹ thuật Đông Dương được thành lập.

Phần 2 - Gốc Thân (34 câu hỏi): Tái hiện những năm tháng khi đã hình thành và bắt đầu đi vào hoạt động của Trường Mỹ thuật Đông Dương.

Phần 3 - Cành Nhánh (24 câu hỏi): Quá trình đào tạo cùng những bước đầu thực hành và làm nghề của sinh viên/ học viên được đào tạo trong Trường Mỹ thuật Đông Dương, các triển lãm đầu tiên cũng những giải thưởng đa lĩnh vực và những biến động xã hội, chính trị khiến Trường phân tách và mở ra nhiều ngã rẽ.

Phần 4 - Hoa Lá (32 câu hỏi): Những thành tựu mà Trường Mỹ thuật Đông Dương đạt được sau khi đào tạo thành công ra những thế hệ nghệ sĩ-tri thức, sống và làm nghề với đam mê và tài năng để xây dựng nền mỹ thuật Việt.

Qua cuốn sách “Bách niên bách vấn: 100 câu hỏi về lịch sử Trường Mỹ Thuật Đông Dương” hai tác giả Phạm Long và Trần Hậu Yên Thế không chỉ cung cấp tư liệu, kiến thức về bối cảnh lịch sử, hệ thống tổ chức, đội ngũ giáo sư và thành tựu của sinh viên, mà còn giải đáp những thắc mắc thú vị như: vì sao trường có nhiều tên gọi khác nhau; lý do lựa chọn địa điểm; danh sách các hiệu trưởng/quyền hiệu trưởng; và liệu có phải trường chỉ đào tạo họa sĩ…

Nhân dịp kỷ niệm 100 năm ngày khai trường, “Bách niên bách vấn” là sự tôn vinh những giá trị to lớn mà Trường Mỹ thuật Đông Dương đã đóng góp cho nghệ thuật và văn hóa Việt, đồng thời lan tỏa thông điệp về nền tảng giáo dục nhân văn và liên ngành, xứng đáng được bảo tồn và tiếp nối.

Ý nghĩa bìa sách:

Khắc họa hình ảnh của bốn gương mặt tiêu biểu trong lịch sử Trường Mỹ thuật Đông Dương – Victor Tardieu, Henry Gourdon, Nam Sơn Nguyễn Văn Thọ và Tô Ngọc Vân – những người đặt nền móng cho nền mỹ thuật hiện đại Việt Nam. Ở trung tâm là bức tranh gắn liền với tên tuổi Victor Tardieu, hình tượng Alma Mater – một biểu tượng của tri thức và học vấn - cùng tòa nhà Victor Tardieu, mẫu kiến trúc Đông Dương đầu tiên thể hiện mối quan hệ khăng khít với Đại học Đông Dương. Tiếp đến là hình ảnh chiếc áo dài Lemur của Nguyễn Cát Tường và thương hiệu đồ gỗ Mémo của họa sỹ Trịnh Hữu Ngọc tượng trưng cho tinh thần liên ngành, kết hợp giữa bản sắc dân tộc và tư duy cách tân phương Tây. Cuối cùng, tờ Le Monôme cho chúng ta thấy sinh quyển tri thức của Đại học Đông Dương rất phong phú, sinh viên có cơ hội được học hỏi và giao lưu với các Trường khác trong và ngoài hệ thống.

Cuốn sách dành cho các bạn độc giả quan tâm đến Mỹ thuật Đông Dương, đến lịch sử và văn hóa Việt Nam thời Pháp thuộc – đặc biệt là hành trình của nghệ thuật Bắc Kỳ. Đây cũng là một tài liệu giá trị dành cho sinh viên, giảng viên, nhà sưu tập, giới nghệ thuật và bảo tàng.

THÔNG TIN TÁC GIẢ:

Tiến sĩ Phạm Long và Tiến sĩ Trần Hậu Yên Thế là hai nhà nghiên cứu đã có nhiều năm đồng hành, hợp tác trong các công trình về mỹ thuật Đông Dương.

Hai tác giả đã công bố nhiều bài viết trên Tạp chí Mỹ thuật và tham gia các dự án nghệ thuật tiêu biểu như Triển lãm “Mỹ thuật Đông Dương và nghệ thuật ứng dụng ở Hà Nội nửa đầu thế kỷ XX” (2019), Triển lãm “Lấp Lánh Phố Nghề” ở Đình Kim Ngân (2025) Dự án bảo tồn hai bức phù điêu trên phố Hàng Lọng (2025).

Tác phẩm tiêu biểu:

- Mỹ thuật và nghệ thuật ứng dụng ở Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX từ góc nhìn giáo dục nghệ thuật (2023).

Đi Vẽ - Nhật Ký Hội Họa 2014 Của Trịnh Lữ

“Đi vẽ - Nhật ký hội họa 2014 của Trịnh Lữ” – là 70 đoạn ghi chép kèm theo gần 70 bức tranh phong cảnh được in màu toàn bộ trên giấy C120 của Họa Sĩ Trịnh Lữ trong hơn một trăm ngày đạp xe đi vẽ phong cảnh trên đất Mỹ. Xin trích lời của Họa Sĩ Trịnh Lữ trong buổi Triển lãm Tranh năm 2015 tại Hà Nội để giúp bạn đọc có thể hình dung và hiểu về nội dung cuốn sách này:

Phong cảnh là gì?

Là hình tượng của Trời, Đất, và Đời.

Vẽ phong cảnh là đi tìm những hình tượng ấy chăng?

Cũng không hẳn thế.

Vậy thì vẽ gì?

Vẽ cái hữu duyên chợt nhìn thấy, nhận ra.

Gọi là gì?

Là cái “giao cảm” riêng tư giữa mình với cảnh.

Khi mình cũng đang là khóm cây, ngọn cỏ, vệt nắng, vẩn mây

Đang cùng thầm hát theo tiếng nhạc đời trầm lắng...

Những tự vấn ấy len lỏi vào lời, vào tranh, lời nào, tranh nào cũng đầy bồi hồi, tha thiết. Từ mối “giao cảm” của tác giả với cảnh, mà ta nghe ra mối giao cảm của ta với tác giả. Vậy nên, cuốn sách này của Họa Sĩ Trịnh Lữ, vẽ cảnh nước người mà cái tâm tình thì gần gũi... Đọc những lời Trịnh Lữ viết, xem tranh Trịnh Lữ vẽ, bạn đọc hẳn bao giờ cũng sẽ có cảm giác ngồi xuống, uống trà, xem tranh, trò chuyện thân tình…

“Bài ký nào, bức họa nào cũng mộc như cái tình chân thành của người nghệ sĩ yêu đất, yêu trời, yêu đời, yêu người, rủ rỉ một mình, mà sao khiến người đọc dễ lây đến thế cái an nhiên tự tại.”

- Phạm Long -

Ý nghĩa của bìa sách: “cái ba lô liền ghế và chiếc xe đạp làm plein air studio” – đồ nghề đi vẽ khi ấy của tác giả. Một bức ảnh do tác giả chụp.

Cuốn sách dành cho tất cả các bạn độc giả yêu thích Trịnh Lữ, yêu thích mỹ thuật, yêu thích tản văn nhẹ nhàng…, “bạn đọc có lòng với cuộc đời và hội họa” như Phạm Long viết.

THÔNG TIN TÁC GIẢ:

TRỊNH LỮ (sinh năm Đinh Hợi tại Hà Nội) – Kỹ sư Xây dựng Mỏ (ĐH Mỏ - Địa chất), Thạc sỹ Khoa học Truyền thông (ĐH Cornell). Công tác địch vận trên sóng phát thanh trong chiến tranh chống Mỹ. Chuyên gia Truyền thông Phát triển của Liên Hợp Quốc. Tư vấn độc lập về chiến lược và truyền thông phát triển (Việt Nam và Mỹ). Dịch và viết sách văn học, hội họa, nhiếp ảnh, tham gia podcasts và làm diễn giả trong nhiều sự kiện của thanh thiếu niên sinh viên hiện nay. Đã có nhiều triển lãm cá nhân cũng như tham gia triển lãm nhóm tại Mỹ và Việt Nam.

THÔNG TIN VỀ NGƯỜI CHỦ TRƯƠNG VÀ GIỚI THIỆU:

PHẠM LONG (sinh năm 1960 tại Hà Nội) – Tiến sĩ Vật lý. Từng tham gia chuyển ngữ một vài cuốn sách nghệ thuật như Về cái Tinh thần trong Nghệ thuật (Kandinsky), Điêu khắc Ngày nay (Judith Collins), Lê Quảng Hà: Kỳ hình Dị tướng (Shireen Naziree), Francis Bacon: Họa sĩ thì phải vẽ (Michel Archimbaud), Trò chuyện với Dali (Alain Bosquet)... song phần lớn đều không xuất bản mà chỉ chia sẻ cho bạn bè đọc chơi. Viết tự do cho các tạp chí Mỹ thuật, Nghiên cứu Mỹ thuật, Mỹ thuật Nhiếp ảnh, và vài tờ báo mạng. Huy chương Vì sự nghiệp Mỹ thuật Việt Nam.

GIẢI THƯỞNG/ TOP XẾP HẠNG/ CỘT MỐC ĐẠT ĐƯỢC:

Hơn một trăm ngày đạp xe đi vẽ của tác giả trong năm 2014, như ông đã chia sẻ trong sách này, đã dẫn đến nhiều sự kiện tốt lành khác, trong đó có ba sự kiện có ý nghĩa nhất mà chúng tôi đã quyết định đưa thêm vào sách này như dưới đây:

- Ra mắt Sách “ĐI VẼ – Nhật ký hội họa 2014” tại buổi khai mạc triển lãm “Đi vẽ Phong cảnh Mỹ” tại Hà Nội đầu năm 2015.

- Dân làng Shorewood tổ chức triển lãm tranh Trịnh Lữ vẽ phong cảnh địa phương mình năm 2016. Rồi tổ chức nhóm vẽ tranh hằng tuần với Trịnh Lữ là người truyền cảm hứng.

- Cuối năm 2018, tạp chí “Shorewood Hôm nay” giới thiệu Trịnh Lữ là một “hàng xóm” tốt lành của cộng đồng địa phương.

ĐÁNH GIÁ/NHẬN XÉT CHUYÊN GIA:

“Càng xem tranh ông, đọc các ghi chép đi vẽ hằng ngày của ông, người mê tranh mê chữ như được đồng thỏa niềm khát. Bảng màu của ông dung dị mà sang trọng, bút pháp hàn lâm, thâm hậu, ấn tượng và biểu cảm. Giọng văn ông gần9 gũi, nhẹ nhàng, giàu thi tính, khiến người đọc thấy như đang được rong ruổi xe đạp cùng ông, dựng giá vẽ bên lối mòn trong rừng hay ngồi phệt xuống đâu đó bên vệ cỏ một chiều ẩm ướt, nghe ông thủ thỉ chuyện đời trong khi chứng kiến những nét thiên nhiên hiện dần lên dưới tay bút kỳ tài. Tranh ông vẽ đất khách người dưng mà sao không thấy xa lạ cảnh sắc hay cách trở nhân tình. Thế giới phẳng bây giờ đâu cũng là nhà chăng? Bài ký nào, bức họa nào cũng mộc như cái tình chân thành của người nghệ sĩ yêu đất, yêu trời, yêu đời, yêu người, rủ rỉ một mình, mà sao khiến người đọc dễ lây đến thế cái an nhiên tự tại.” (Phạm Long, tr. 8-9)

TRÍCH ĐOẠN/ CÂU QUOTE HAY:

Mỗi trang nhật ký đồi có những câu trích hay, mang tính chiêm nghiệm nhẹ nhàng.

Lưu ý phải đặt những câu trích trong cả đoạn văn để thấy rõ hơn ý nghĩa của những ngẫm ngợi có được khi đi vẽ.

Bên cạnh đó là rất nhiều những đoạn văn mô tả cảnh sắc rất hay, rất đẹp.

1. Nhìn lại hai bức tranh hôm nay cũng học được một chút – cảnh nào cũng gây một cảm xúc khác nhau, khiến cho cách nhìn cách vẽ cũng khác nhau. Trời đất mà rộng lớn lộng lẫy thì mình bị chiếm ngự hoàn toàn, không từ cảnh mà nghĩ đến những riêng tư của mình nữa. Còn cảnh thân thuộc bình thường thì gợi ra đủ thứ nội tình, khiến cho cái nhìn thành hướng nội nhiều hơn. Từ lâu mình đã vẫn nghĩ rằng nếu cảnh nào cũng ra được một bức tranh có cách thể hiện riêng, không bức nào giống bức nào về cách vẽ, thì mới thực là thích. (tr.12)

2. Có thể sẽ chẳng bao giờ gặp lại người đã trở thành một nhân vật trong bức tranh của mình. Nhưng ý nghĩ rằng đó là một người mình đã gặp và chuyện trò, một lưu dấu của cuộc sống có thật đã làm nên bức tranh, khiến mình thấy an bình và biết ơn việc đi vẽ phong cảnh ngoài trời thật nhiều. (tr.19)

3. Đang chán nản thì nghe có tiếng trẻ con ngay sau lưng “it’s so good... so good”. Hai đứa bé gái chỉ ba bốn tuổi, đẹp rạng rỡ như trong tranh ngày xưa bước ra, khăn váy như minh họa trong sách truyện cổ tích, vừa nhìn bức tranh vừa nhìn mình như nhìn một con gấu hiền lành gặp giữa rừng. Rồi bé lớn hơn hỏi mình với một vẻ nhìn chứa đựng toàn bộ tâm lý tò mò của nhân loại: “What’s your name?” Lạ thế. Mình có cảm giác như lần đầu tiên trong đời nói tên mình cho thế giới biết. Bà mẹ xuất hiện. Lặng lẽ cười. Lặng lẽ nhìn. Rồi nhẹ nhàng đưa hai thiên thần bé xíu ấy đi về phía sông, không ra chỗ vệt màu burnt sienna của mình, mà về phía rừng cây, như biến mất vào không gian xanh xanh ấy. Ngay lúc ấy, cảm giác của mình chỉ giống như đang nằm mơ. Nhưng rồi nắng bỗng ùa xuống. Như thể có thiên thần sai khiến. (tr.28)

4. Cảm giác khi vẽ xong thật không gì có thể so sánh được. Dù nó cũng thoáng qua và không thể định dạng bằng ngôn từ. (tr. 32)

5. Cảm giác thật sảng khoái. Chỉ cần nắm giữ được cái dáng vẻ và màu sắc chung của khung cảnh – mà thực ra là một tổng hợp của những giây phút liên tiếp rất khác nhau. Bóng nước gương trời di chuyển những mảng sáng tối từ chỗ này sang chỗ kia, tùy theo mây tan hợp trôi nổi. Vẽ cảnh đúng là phải nhìn bằng cả sự thông cảm với thiên nhiên, chứ không phải chỉ bằng mắt. Trước hoàng hôn có cái hay là nước hồ bỗng dậy sóng dạt dào chứ không còn im ắng như sau cơn mưa. Và hải âu lại xuất hiện chao lượn như muốn níu kéo nắng đang mỗi lúc một óng ánh vì tương phản với bóng tối đang sắp đến chứ không còn toàn quyền bao phủ chan hòa vạn vật nữa. (tr. 36)

6. Chiều nay nhận ra một điều: nhìn chưa chắc đã thấy, và thấy chưa chắc đã nhận ra. Đi vẽ phong cảnh thì có nghĩa là không phải cứ nhìn là thấy cảnh muốn vẽ; và thấy cảnh muốn vẽ chưa chắc đã nhận ra cái mà mình cảm thấy muốn vẽ ấy thực sự là cái gì. Chỉ khi nhận ra cái thực sự thôi thúc mình vẽ thì mới có được bức tranh thuyết phục được chính mình và người xem. (tr. 38)